Εκατό χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ο επαναστατικός χαρακτήρας της περιόδου 1909-1922, ως της συνέχειας του '21, συχνά παραθεωρείται. Και όμως, η Μεγάλη Ιδέα του Ρήγα, της Φιλικής και του Βενιζέλου -η συνεύρεση των Ελλήνων σε ένα ενιαίο κράτος- αποτέλεσε το ζητούμενο του 19ου και του 20ού αιώνα, το διακύβευμα της "μεγάλης δεκαετίας".

Κατά την περίοδο 1909-1922, η αποσύνθεση του οθωμανισμού "συναντήθηκε" με την ενίσχυση του ελληνισμού ο οποίος είχε την ιστορική ευκαιρία να ολοκληρώσει το 1821, ενώ ο τουρκισμός θα περιοριζόταν σε μια μικρασιατική δύναμη στα όρια του κράτους των Σελτζουκιδών. Άλλωστε, για πρώτη φορά, οι "Δυνάμεις" είχαν εγκαταλείψει τον "μεγάλο Ασθενή".

Η ανανεωτική δυναμική προερχόταν από τον αλύτρωτο ελληνισμό, τους ομογενείς, τα Επτάνησα, τη Μακεδονία, την Κρήτη· αντίθετα, η ολιγαρχία, με πόλο πύκνωσης το Παλάτι, αντιμετώπιζε ως απειλή τη συμπερίληψη των αλύτρωτων Ελλήνων στο κράτος. Και μόνο η Επανάσταση του 1909 -οι κατώτεροι αξιωματικοί με τη στήριξη του λαού και συνδετικό κρίκο την εμβληματική μορφή του Ελευθερίου Βενιζέλου- θα εκφράσει τη συνάντηση του αλύτρωτου ελληνισμού με το ελλαδικό κράτος. Αυτή θα οδηγήσει στους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους, στην Ανατολική Θράκη, τη Σμύρνη.

Δυστυχώς όμως, οι ολιγωρίες της επαναστατικής ηγεσίας, το 1909-1910, το 1915 και το 1920, επέτρεψαν την ανάκαμψη της "μικροελλαδικής" ολιγαρχίας, με συνέπεια ο ελληνισμός να απωλέσει οριστικά τον μικρασιατικό πνεύμονα, τον Βόσπορο και την ιστορική του πρωτεύουσα. Το εμπόδιο στην υλοποίηση "της μεγάλης ταύτης ιδέας" υπήρξε ο Εθνικός Διχασμός - κορύφωση της διαμάχης ελληνισμού-ελλαδισμού που συνεχίζεται από το 1821· η Καταστροφή δεν αποτέλεσε ένα fatum, μια αναπόφευκτη εξέλιξη.

Σήμερα, ο νεοοθωμανισμος διεκδικεί την "ολοκλήρωση του 1922" (sic) - "σας ρίξαμε στη θάλασσα" είναι καιρός να "την πάρουμε και αυτή". Και μόνο αν μετασχηματίσουμε το χαμένο εύρος του ελληνισμού σε βάθος, απαντώντας δημιουργικά, στη μεγάλη απώλεια του 1922 -όπως το οραματίστηκε η Γενιά του '30- ίσως μπορέσουμε να υπερβούμε την παρακμή.